Kömürün ekonomisi
Birçok gelişen ve gelişmiş ülke, enerji sektöründe kömür kullanımını kısa ve orta vadede kademeli olarak sonlandırmaya karar verdi. Avrupa’da kömürden elektrik üretimini sonlandırmak için tarih vermeyen Türkiye ile birlikte dört ülke (Bosna Hersek, Kosova, Polonya ve Sırbistan) kaldı. Birçok banka ve finansal kuruluş kömür ile bağlantılı yatırımlara bundan böyle destek vermeyeceklerini açıklayınca, yeni kömür yatırımları için finansmana erişim de giderek zorlaştı. Glasgow’daki 26. Taraflar Toplantısı (COP26) öncesi Çin, Güney Kore ve Japonya’nın ardından G20 ülkeleri de uluslararası kömür projelerine finansman sağlamayacaklarını beyan etti. Bu dinamiklerin sonucunda, kömüre dayalı elektrik üretiminin tüm dünyada yavaşlaması veya düşüşe geçmesi bekleniyordu.
2020 yılının ikinci yarısında spot piyasada kömür fiyatları ton başına 50 doların altına düşmüştü. Koronavirüs salgını sonrası ekonomideki canlanma, nakliyatla ilgili sorunlar ve Çin’de kömür talebinin artması fiyatları hızla yukarı çekti. Ukrayna’nın işgaliyle alevlenen ekonomik kriz de enerji fiyatlarını daha da yükseltti. Haziran 2022’de 400 doların üstüne tırmandı ve tarihteki en yüksek seviyeleri gördü.
Lazard’ın 28 Ekim 2021 tarihli analizine göre kömür santrallainin seviyelendirilmiş elektrik üretim maliyeti kilovatsaat (kWh) başına 6,5 ABD Doları sent ile 15,2 sent arasında değişiyor. Aynı analizde güneş santrallarının kWh maliyeti 2,8 ile 4,1 sent, rüzgarda ise 2,6 ila 5 sent arasında değişiyor. Bu da kömürün rekabet şansını azaltıyor. Türkiye’de de fiyatlar dünyaya paralel seyrediyor. Çayırhan B Termik Santrali projesinin 2017 yılında yapılan ihalesinde Kolin-Kalyon Enerji-Çelikler Ortak Girişim Grubu, en düşük teklifi kWh başına 6,04 sent ile vermiş (ürettikleri elektriği şebekeye satacakları fiyat) ve ihaleyi kazanmıştı. Proje daha sonra iptal edildi. Haziran 2022’de yapılan Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları GES-4 ihalesinde, Niğde’de kurulacak bir güneş santralı projesi ihaleyi kWh başına 37,5 TL kuruş (12 Temmuz kuruyla 2,1 dolar sent) fiyat teklifi ile kazandı.
2030 ve 2040 yıllarında kömürün enerji ve elektrik üretimindeki payına ilişkin IEA öngörüleri.
Öte yandan, endüstriyel enerji ihtiyacını gidermede (özellikle demir, çelik ve çimento sektörlerinde) kömürün yerine geçebilecek maliyet etkin alternatifleri bulmanın zorluğu kömürün bu sektörlerin enerji talebini karşılamada bir süre daha önemini sürdüreceği anlamına geliyor.
Elektrik üretimi dışında kömür
Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de kömürün en fazla tüketildiği alan elektrik ve ısı üretimi. 1990-2020 yılları arasında elektrik ve ısı üretiminde kömür kullanımı yaklaşık 5 kat arttı.
Taşkömürü, linyit ve asfaltit kullanımının sektörlere göre dağılımı, 1990 – 2020. Kaynak: Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı Enerji Denge Tabloları
2020’de linyit arzının %87’si, asfaltitin %62’si ve taşkömürünün %60’ı termik santrallerde elektrik ve ısı üretimi için kullanıldı. Taşkömürünün %13’ü çelik üretiminde kullanılan kok elde etmek için tüketildi.
Linyit kullanımının sektörel dağılımı (1000 TEP) Kaynak: Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı Enerji Denge Tabloları
Taş kömürü kullanımının sektörel dağılımı (1000 TEP) Kaynak: Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı Enerji Denge Tabloları
Asfaltit kullanımının sektörel dağılımı (1000 TEP) Kaynak: Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı Enerji Denge Tabloları
2020 yılında Türkiye’de linyit kömürünün %8’i, taşkömürünün %7‘si konut sektöründe ısınma amaçlı kullanılıyor. 2000 yılında konutlarda kullanılan taşkömürünün oranı %10’u geçiyordu. Hava kirliliği ile mücadele etmek için konut ve hizmet sektörlerinde ağırlıklı olarak doğalgaz kullanılmaya başlandı ve 2020 yılına gelindiğinde konutlarda kullanılan enerjinin hemen hemen yarısı doğalgaz oldu. Çimento ve demir çelik üretiminde taşkömürü ve linyit önemli enerji kaynakları. Demir çelik sektöründe linyit kullanımı taşkömürüne kıyasla çok daha az; kok ve gazın payı daha büyük. 2020 yılında bu iki sektörde kullanılan taşkömürü miktarı ise aynı yıl konutlarda kullanılan taşkömürü miktarından çok.
Çelik üretimine bağlı kömür kullanımı
Türkiye Avrupa’nın 2. dünyanın ise 7. en büyük çelik üreticisi. Tüm dünyada çelik üretimi kömüre dayalıdır. Çeliğin %70’i kömür kullanılarak üretilir. Türkiye’de ise demir ve çelik üretiminde kullanılan enerjinin %75’i kömürden elde ediliyor.
Türkiye’de kok arzının %98’inin kullanım alanı demir çelik sektörüdür.
Demir çelik üretiminde enerji tüketiminin enerji kaynağına göre dağılımı, 2018. Kaynak: Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı Enerji Denge Tabloları