Kömürden Çıkış

Avrupa’da kömürden çıkış

İklim krizini durdurmak ve ortalama sıcaklık artışını 1,5 derecenin altında tutmak için elektrik üretiminde kömür kullanımından vazgeçmek zorundayız. Birçok bilimsel araştırma, önümüzdeki 20 yıl içerisinde dünyanın kömürlü termik santrallarla vedalaşması gerektiğini söylüyor. Climate Analytics’in Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli’nin çalışmasını da değerlendirerek hazırladığı rapora göre OECD ülkeleri 2030’a, diğer ülkeler ise 2040’a kadar kömürlü termik santrallarının hepsini kapatmalı. Glasgow’daki son taraflar toplantısında (COP 26) da birçok ülke bu hedefe uyacaklarına dair taahhütte bulunmuştu.

Elektrik üretiminde kömür kullanmama kararı alan ülkelerin önemli bir bölümü Avrupa’da yer alıyor. Şu ana kadar 30’dan fazla Avrupa ülkesi elektrik üretiminde; kömür kullanımını durdurma kararı aldı ve bazıları şimdiden kömür santrallarıyla vedalaştı. Avrupa’da elektrik üretiminde kömür kullanımını değerlendiren ülkeleri dört ayrı grupta toplamak mümkün.

İlk grupta kömürlü termik santrallarını kapatmış veya hiç açmamış olan ülkeler var. Arnavutluk, Avusturya, Belçika, Birleşik Krallık, Estonya, İsveç, İsviçre, Letonya, Litvanya, Norveç ve Portekiz bu grupta yer alıyor.

Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İrlanda, İspanya, İtalya, Kuzey Makedonya, Macaristan, Slovakya ve Yunanistan’ın da aralarında bulunduğu ülkeler ise 2030’dan önce kömürü bırakma kararı alan grubun üyeleri.

Üçüncü grup ise kömürü bırakma kararı alan ancak bunu 2030’dan sonra gerçekleştireceğini açıklayan ülkelerden oluşuyor: Almanya, Bulgaristan, Çekya, Hırvatistan, Karadağ, Romanya ve Slovenya.

Dördüncü ve son grupta ise kömürlü termik santralları kapatma kararı almamış beş ülke var; Bosna Hersek, Kosova, Polonya, Sırbistan ve Türkiye. Türkiye, Paris Anlaşması’nı oldukça geç onayladı ve 2030 yılına dair emisyon hedefini 2022 yılı içinde güncelledi ancak kömürlü termik santralları kapatmaya dair bir tarih vermedi. Türkiye’nin ulusal enerji ve kalkınma planlarında da elektrik üretiminde kömür kullanımını bırakma konusunda bir karar bulunmuyor. Ekosfer, bu konuda bir kampanya yürütüyor.

Kömür ve iklim krizi ilişkisi

Küresel enerji tüketimi 2022 yılında 442 exajoule’a (EJ) ulaştı. Tüketimin sektörlere göre dağılımında ise 167 EJ ile endüstri ilk sırada yer alırken onu 133 EJ ile binalar ve 116 EJ ile ulaşım izledi1. Birincil enerji kaynaklarında aslan payı iklim krizine neden olan fosil yakıtlarda (petrol, kömür ve gaz). Küresel enerji tüketimimizin yüzde 29,4’ü petrolden, yüzde 26,6’sı kömürden, yüzde 23,4’ü gazdan, yüzde 10,5’i modern ve geleneksel biyoyakıtlardan, yüzde 4,9’u nükleer enerjiden ve yüzde 4,5’i de hidroelektrik, rüzgar ve güneşten karşılanıyor2.

Yakıt yakılması kaynaklı küresel emisyonların kaynaklarına baktığımızda ise en başta yüzde 44 ile kömürü, yüzde 32 ile petrolü ve yüzde 22 ile gazı görüyoruz3. Kömürün birincil enerji tüketimindeki payı petrole göre daha az olsa da, yakıldığında atmosfere daha fazla karbon bırakması (karbon yoğunluğu nedeniyle) onu iklim krizine neden olan bir numaralı fosil yakıt yapıyor. Küresel enerji kaynaklı karbondioksit (CO2) emisyonları 2022’de 36,8 gigatona ulaştı. Bu rakamın 15,5 gigatonu kömür kaynaklı4. Bu yüzden de fosil yakıtlardan vazgeçilmesi konusunda öncelikle kömürlü termik santralların kapatılması veya bir başka deyişle “kömürden çıkış” konuşuluyor. Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli’ne (IPCC) göre, kömürün küresel birincil enerji arzındaki payının 2050’ye kadar %1-7’ye aralığına geriletilmesi gerekiyor5.

Dünyada kömürle vedalaşma

2022 yılında kömür talebi yeni bir rekor kırarak 8,4 milyar tona ulaştı6. Kömür talebinin artışında Hindistan, Çin, Vietnam, Endenozya gibi Asya ülkeleri önemli rol oynarken, gelişmiş ekonomilerde kömür talebi azalıyor. Avrupa’da birçok ülke kömürlü termik santrallarını kapatmak için tarih verdi (Bkz. aşağıdaki bölüm). 2022’de önemli bir kömür tüketicisi olan ABD’de kömür talebi yüzde 8 oranında azaldı. 2023 yılında Avrupa Birliği ve ABD’de kömür tüketiminin daha yüksek oranlarda azalması bekleniyor. Güney Kore, Japonya, Kanada ve Avustralya’da ise daha düşük oranlarda azalma bekleniyor7. 

2023 yılının sonunda Birleşik Arap Emirlikleri’nde (BAE) yapılan BM İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşması’nın 28. Taraflar Toplantısı’nda (COP 28) fosil yakıtlardan uzaklaşma çağrısı yapıldı8. Kömür Sonrası Enerji İttifakı’na (Powering Past Coal Alliance) COP 28 sırasında 10 yeni ülke (ABD, BAE, Çekya, Dominik Cumhuriyeti, Fas, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, İzlanda, Kosova, Malta, Norveç) daha katıldı9. Böylece OECD ülkeleri arasında kömürden vazgeçme kararı almayan sekiz ülke kaldı10. Bu ülkelerin kömürden çıkış için belirledikleri tarihler ise birbirinden farklı.

Uluslararası Enerji Ajansı, Dünya Enerji Görünümü 2023’te kömürün geleceğini üç farklı senaryoya göre değerlendiriyor. 2022’de 5 milyar 807 milyon ton kömür eşdeğeri (Mtce11) olan dünya kömür talebinin, Belirtilen Politikalar Senaryosu’na göre (Stated Policies Scenario – STEPS) 2050’de 3 milyar 465 milyon tona gerileyeceği tahmin ediliyor. Ülkelerin iklim hedeflerini dikkate alan Açıklanan Taahhütler Senaryosu’na  (Announced Pledges Scenario – APS) göreyse kömür talebi 2050 yılında 1 milyar 530’a gerilemesi bekleniyor. Net Sıfır Emisyon Senaryosu (Net Zero Emissions by 2050 – NZE) baz alınırsa küresel kömür talebinin 500 milyon tonun aşağısına inmesi bekleniyor12. Bu üç senaryoya ait öngörüleri aşağıdaki tabloda görebilirsiniz.

STEPS APS NZE
2010 2022 2030 2050 2030 2050 2030 2050
Dünya Kömür Talebi 5218 5807 5007 3465 4377 1530 3257 499
Elektrik üretimi 3108 3769 3030 1799 2578 843 1852 240
Endüstri 1688 1614 1642 1463 1457 647 1239 234
Diğer sektörler 422 424 335 203 302 41 167 26
Karbon yakalama ile azaltılmış olanlar %0 %0 %0 %1 %0 %25 %3 %81
Gelişmiş ekonomiler 1585 1018 509 245 367 95 266 63
Gelişen ekonomiler 3633 4789 4498 3221 3970 1435 2991 436
Dünya kömür üretimi 5235 6122 5007 3465 4337 1530 3257 499
Buhar kömürü 4069 4888 3974 2669 3388 1135 2457 397
Kok kömürü 866 988 886 691 830 350 739 100
Turba ve Linyit 300 246 146 105 120 45 60 2
Gelişmiş ekonomiler 1512 1075 650 468 500 199 381 95
Gelişen ekonomiler 3723 5047 4357 2998 3837 1331 2876 404
Dünya kömür ticareti 948 1164 920 831 803 417 635 129
Üretim içinde ticaretin payı %18 %19 %18 %24 %19 %27 %19 %26
  1.  Uluslararası Enerji Ajansı, World Energy Outlook 2023, sayfa 107.
  2.  Makina Mühendisleri Odası, Türkiye Enerji Görünümü 2023 Mayıs sunumu. Veriler 2021 yılına aittir.
  3.  https://www.iea.org/data-and-statistics/data-tools/greenhouse-gas-emissions-from-energy-data-explorer
  4. https://www.iea.org/reports/co2-emissions-in-2022
  5. https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/06/SR15_Full_Report_Low_Res.pdf
  6.  UEA, Coal 2023, sayfa 7.
  7.  UEA, Coal 2023, sayfa 7.
  8. https://www.temizhavahakki.org/cop28-degerlendirme/
  9. https://poweringpastcoal.org/news/progress-on-coal-phase-out-at-cop-28-but-still-not-on-track-for-1-5c/
  10. https://ekosfer.org/turkiye-oecd-icinde-komurden-vazgecmeyen-sekiz-ulkeden-biri-2/
  11. Milyon ton kömür eşdeğeri. Kömürlerin farklı ısıl değerlere sahip olması nedeniyle, sadece miktarı almak yanıltıcı olabiliyor. O nedenle kömürlerin ısıl değerini kiloton = 7000 gigakaloriye eşitleyerek yapılan hesaplamanın birimi. Ayrıntılı bilgi: https://www.iea.org/data-and-statistics/data-product/coal-information-service
  12.  Uluslararası Enerji Ajansı, World Energy Outlook 2023, sayfa 140.